Xích thược là một loại thực vật sống lâu năm, thân thảo, có chiều cao trung bình từ 50 - 80 cm. Lá kép lông chim, màu xanh, mọc rời rạc. Mỗi lá có thể chia thành 9 - 12 phần không đều, hình ngọn giáo, nhọn ở đầu, phía dưới cuống có màu hơi hồng.
Hoa chích thược mọc đơn độc, không tạo chùm, có khoảng 8 cánh hoa, mang mùi tương tự như hoa hồng. Mỗi cây có thể mọc từ 1 - 7 bông hoa. Hoa ban đầu có màu hồng, sau đó chuyển dần sang màu trắng tinh. Bên trong hoa chứa phấn màu cam.
Quả xích thược chứa 3 - 5 lá noãn.
Đặc điểm của dược liệu xích thược
Dược liệu chính của xích thược là rễ. Rễ xích thược có hình trụ, hơi cong, chiều dài từ 5 - 40cm, đường kính dao động từ 0,5 - 3 cm. Vỏ rễ bên ngoài có màu nâu, hơi nhăn và có các rãnh dọc.
Rễ xích thược có chất cứng, giòn, dễ gãy bằng tay. Bên trong rễ có thể có màu trắng hoặc hồng nhạt. Mặt cắt của rễ có vân xuyên tâm, vỏ hẹp, một số rễ còn có khe nứt. Rễ xích thược có mùi thơm nhẹ, vị hơi đắng xen lẫn vị chua và chát.
Phân bố
Xích thược được trồng chủ yếu ở Trung Quốc và Nhật Bản. Cây thích sống ở những vùng núi cao, có khí hậu mát mẻ và thường phát triển dưới những tán cây to hoặc các bụi cây.
Ở Việt Nam, cây xích thược mọc hoang ở nhiều tỉnh thành ở Miền Bắc như Hà Nội, Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn. Hiện nay, cây cũng được trồng với số lượng lớn để thu hoạch rễ làm dược liệu. Một số người còn đem cây về trồng làm cảnh.
Bộ phận dùng
Các rễ của cây xích thược là bộ phận chính được sử dụng. Rễ có kích thước to, dài, chắc, và chứa nhiều bột.
Thu hái - Sơ chế
Thường thì cây xích thược được thu hoạch khi đã 4 năm tuổi. Trong khoảng từ tháng 6 - 10 hàng năm, rễ cây được đào lên, cắt bỏ rễ con, gọt vỏ và rửa sạch.
Bào chế xích thược
Có nhiều cách bào chế xích thược khác nhau, tuỳ thuộc vào kinh nghiệm của từng vùng miền. Dưới đây là một số cách bào chế phổ biến:
- Đồ rễ cho chín: Đồ chỉnh sửa cho thẳng, sau đó phơi hoặc sấy khô.
- Đồ rễ đến khi chín rồi phơi: Sau khi phơi được 1 - 2 ngày, tẩm nước để rễ mềm ra, dễ dàng lăn tròn. Cuối cùng, tiếp tục phơi cho đến khi dược liệu khô hoàn toàn.
- Ủ mềm rồi thái thành những lát mỏng. Có thể sử dụng tươi hoặc tẩm với rượu hoặc giấm.
- Rửa sạch rễ xích thược, ủ cho thật mềm rồi bào mỏng. Có thể sử dụng tươi hoặc phơi/sấy khô.
- Ủ mềm, thái hoặc bào mỏng, phơi khô. Sau đó tẩm chung với rượu hoặc giấm trong 2 giờ rồi sao.
Lưu ý: Tránh phơi ngoài nắng to hoặc sấy ở nhiệt độ quá cao để tránh rễ bị nứt, cong queo.
Bảo quản dược liệu
Dược liệu xích thược cần được bảo quản trong hộp kín nắp lại, ở nhiệt độ phòng. Tránh để nước dính vào để tránh gây ẩm mốc.
Xem thêm: Bảo quản tam thất
Thành phần hóa học
Phân tích trong phòng thí nghiệm cho thấy rễ xích thược chứa các chất như tinh bột, đường, chất chát, tanin, nhựa dính, acid benzoic, tinh dầu và sắc tố.
Vị thuốc xích thược
Tính vị
- Vị chua đắng
- Tính hơi hàn
Quy kinh
Theo y học cổ truyền, xích thược có khả năng quy vào kinh Tỳ và phần huyết của kinh Can.
Tác dụng của xích thược
Theo nghiên cứu khoa học, xích thược có những tác dụng sau:
- Chống co thắt cơ trơn, giảm đau: Xích thược giúp ức chế, làm giảm hoạt động co thắt cơ trơn tại các bộ phận như ruột, tử cung hay dạ dày khi được thử nghiệm trên súc vật.
- Kháng khuẩn, chống virus, nấm: Xích thược có hiệu quả trong việc kháng khuẩn và kháng virus đối với các tác nhân gây bệnh như cúm, herpes, trực khuẩn lỵ, ho gà, tụ cầu, phế cầu, v.v.
- Kích thích lưu thông tuần hoàn máu, giảm áp lực cho tĩnh mạch cửa, ngăn ngừa thiếu máu cơ tim bằng cách làm tăng khả năng co giãn của động mạch vành.
- Kháng viêm, hạ sốt: Tác dụng này có được nhờ hoạt chất Paeniflorin có trong xích thược.
- Tác dụng trong điều trị ung thư: Một số nghiên cứu cho thấy xích thược khi sử dụng độc lập có thể kích thích sự di căn nhanh chóng của các tế bào ung thư. Tuy nhiên, khi dùng phối hợp với các loại thuốc chống ung thư, xích thược lại tăng hiệu quả của thuốc. Cần có nhiều nghiên cứu để làm rõ vấn đề này.
Theo Đông y, xích thược có tác dụng thanh nhiệt, giảm đau, chống ứ, kích thích lưu thông khí huyết và điều kinh. Xích thược sao tẩm rượu giúp cầm máu, chống thổ huyết, chữa chảy máu cam. Xích thược sao tẩm với giấm có tác dụng trị đau bụng, bế kinh.
Ngoài ra, xích thược còn được dùng đơn độc hoặc kết hợp với các vị thuốc khác để chữa trị nhiều chứng bệnh như đau nhức xương khớp, đau thắt ngực do bệnh mạch vành, loét dạ dày, nhọt sưng ở vú, chấn thương tụ máu, đau mắt đỏ có kéo màng, mắt đỏ do nóng gan, v.v.
Xem thêm: tác dụng của tam thất
Cách dùng và liều lượng
- Liều dùng: Thông thường là 6 - 12g/ngày. Liều này có thể được điều chỉnh tùy thuộc vào thể trạng và mức độ bệnh của từng người sử dụng.
- Cách dùng: Có thể làm thuốc sắc dạng tươi hoặc khô, tán bột hoặc chế thành cao để bôi ngoài da.
Bài thuốc sử dụng xích thược
- Điều trị băng huyết, khí hư, giảm đau bụng
- Thành phần: 20g xích thược, 12g củ gấu (hương phụ)
- Cách sử dụng: Cho 2 vị thuốc trên vào ấm, thêm một ít muối và 3 chén nước vào sắc kỹ. Uống nước này 1 - 2 lần mỗi ngày. Nên uống khi nước còn nóng.
- Điều trị đau nhức xương khớp, phù tay chân, lịch tiết phong
- Thành phần: 80g xích thược, 80g cây lá vông, 20g đào nhân, 80g xuyên quy, 80g sơn ô qui, 40g phụ tử, 40g bạt kế, 120g quế tâm, 40g xuyên khung.
- Cách sử dụng: Tán tất cả thành bột mịn. Mỗi ngày lấy 20g bột đem sắc chung với 6g gừng. Uống khi thuốc còn ấm, lúc đói bụng.
- Chữa gãy xương lúc mới bị, đau nhức do ứ thương
- Thành phần: Xích thược, thuật dược, xuyên khung, mạt trích hoa, đào nhân, địa miết mỗi vị 8g; Quy vĩ, mai thực, nghệ mỗi vị 12g.
- Cách sử dụng: Sắc lấy nước đặc uống kết hợp với phương pháp bó bột cố định xương.
- Điều trị đau thắt ngực do ảnh hưởng của bệnh mạch vành
- Cách 1:
- Thành phần: 20g xích thược, 20g đinh hương, 40g huyết căn, 20g hương thảo, 20g hồng hoa.
- Cách sử dụng: Tán tất cả thành bột mịn, đem hòa với 200ml nước chia thành 3 lần uống trong ngày. Liệu trình điều trị kéo dài trong 4 tuần.
- Cách 2:
- Thành phần: 40g xích thược.
- Cách sử dụng: Sắc lấy nước chia thành 3 lần uống mỗi ngày.
Lưu ý: Trước khi sử dụng xích thược, cần tuân thủ các kiêng kị và thận trọng trong sử dụng. Không nên tự ý sử dụng xích thược trong các trường hợp đặc biệt như bệnh nhân cảm hàn gây đau bụng đi ngoài, người bị huyết hư, và người có dị ứng với xích thược. Ngoài ra, phụ nữ mang thai, người cao tuổi và bệnh nhân đang sử dụng thuốc điều trị khác cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc, bác sĩ hoặc dược sĩ trước khi sử dụng.